چرا واژه‌های ابداعی فرهنگستان زبان و ادب فارسی غریب است؟

گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، کلمات معادل با واژگان بیگانه در زبان فارسی را جستجو و جایگزین می‌کند.

فرهنگستان زبان و ادب فارسی یکی از چهار فرهنگستان ایران است که حوزه‌های گوناگون علمی، ادبی و هنری را در ایران و قلمرو زبان فارسی از جنبه‌های مختلفِ موضوعی تحت پوشش قرار می‌دهند. این فرهنگستان به حوزه زبان و ادبیات فارسی می‌پردازد. اکنون، ریاست فرهنگستان را غلامعلی حداد عادل بر عهده دارد. گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، گروهی در فرهنگستان زبان و ادب فارسی است که واژگان همسنگ با واژگان بیگانه در زبان فارسی را جستجو و جایگزین می‌کند. این گروه از سال 1370 تشکیل شد و مدیریت آن تا سال 1373 بر عهده حسن حبیبی بود. پس‌ از آن، این مسئولیت به غلامعلی حداد عادل واگذار شد.

از سال 1383 تا میانه‌ سال 1387 دوباره حسن حبیبی ریاست گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی را بر عهده داشت و از میانه‌سال 1387 تاکنون، ریاست این گروه را دوباره غلامعلی حداد عادل بر عهده دارد. این گروه از شورای واژه‌گزینی، هیئت فنی، گروه‌ها و شوراهای هماهنگی، بخش پژوهشی، بخش تدوین فرهنگ، بخش رایانه و بخش اجرایی تشکیل‌شده است. هدف از تشکیل گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی کمک به تقویت، نیرومندسازی، گسترش زبان فارسی و تجهیز آن برای برآوردن نیازهای روزافزون فرهنگی، علمی، فنی و ایجاد هماهنگی در فعالیت‌های واژه‌گزینی و واژه‌سازی برای کلمات بیگانه است.

با تمام تلاش‌هایی که برای واژه‌گزینی در فرهنگستان زبان و ادب فارسی می‌شود، اما برخی کلمات توسط مردم به کار نمی‌رود و متخصصان نیز از کاربرد آن امتناع می‌کنند. این واکنش چندان بی‌دلیل نیست. در ساخت برخی کلمات احساس می‌شود مسئله زیباشناسی رعایت نمی‌شود. این مسئله را می‌توان در «پایه دیرک» دید. با وجود آنکه ترکیب واژه‌ها در کنار یکدیگر درست به نظر می‌رسد اما به دلیل توجه نکردن به مسئله زیبایی‌شناسی ممکن است این کلمه در بین مردم رواج پیدا نکند.

مسئله دیگری که در هنگام ساخت معادل توسط فرهنگستان زبان و ادب فارسی مغفول واقع می‌شود، مسئله استفاده از ظرفیت‌های زبان فارسی در پسوند و پیشوند است گاهی نیز به‌اشتباه یک پیشوند را به‌کار می‌برند.

برخی از نویسندگان و شاعران نیز همین اظهارنظر را دارند که در ادامه در گفتگو با خبرنگار ما به بخشی از این اشکالات پرداخته شده است:

معادل‌سازی های فرهنگستان زبان و ادب فارسی به این زودی ها جا نمی افتد

سید محمود علوی نیا، شاعر گفت: واژه‌هایی که میان مردم جا افتاده است، توسط فرهنگستان زبان و ادب فارسی معادل‌سازی می‌شود. حتی این کار را برای واژه‌های تخصصی درسی انجام می‌دهد. واژه‌های معادل‌سازی شده به این زودی‌ها برای  کودکان جا نمی‌افتد و رواج آن میان کودکان زمان می‌برد. به‌عنوان‌مثال برای واژه خودآزمایی که کودکان سال‌ها با آن در کتاب درسی خود آشنا هستند، واژه «خود ارزیابی» را قرار دادند.

وی افزود: فرهنگستان زبان و ادب فارسی برای واژه‌های عام که میان مردم جا افتاده است، معادل‌سازی می‌کند. دهخدا در مقدمه «لغت‌نامه» خود می‌نویسد: اگر کسی بگوید این واژه‌ها را که سال‌ها مردم آن را به‌کاربرده‌اند، باید عوض کرد؛ باید به‌دقت و تعمق در او نگریست.

این شاعر با اشاره به معادل‌سازی فرهنگستان زبان و ادب فارسی برای واژه «موبایل» بیان کرد: در همین واژه «تلفن همراه» که توسط فرهنگستان زبان و ادب فارسی به‌عنوان معادل کلمه «موبایل» انتخاب‌ شده است، کلمه «تلفن»  لاتین است. کلمه «موبایل» نیز لاتین است چرا ما نباید از کلمه «موبایل» استفاده کنیم و به‌ جای آن باید «تلفن همراه» به‌ کار ببریم؟! کلمه معادل‌سازی شده یک کلمه لاتین و ایرانی محسوب می‌شود.

علوی نیا ادامه داد: ساخت واژه‌های معادل‌سازی شده توسط فرهنگستان زبان و ادب فارسی اصلاً اصولی نیست. ضمن آنکه این کلمات نامأنوس هستند. شاید سه نسل باید بگذرد تا مردم از این کلمات استفاده کنند.

کلمات معادل‌سازی شده دم‌دستی هستند

پیام ابراهیمی، نویسنده کودک و نوجوان گفت: به دلیل آنکه سرعت استفاده مردم از تکنولوژی روزبه‌روز بیشتر می‌شود یک مقدار درزمینه معادل‌سازی عقب‌افتاده‌ایم. برخی کلمات معادل‌سازی شده توسط فرهنگستان زبان و ادب فارسی دم‌دستی یا خنده‌دار به نظر می‌آید.

وی افزود: گاهی دو کلمه انگلیسی را به هم می‌چسبانند و یک معادل برای کلمه بیگانه می‌سازند. اینکه واژه معادل‌سازی شده برای مردم آشنا باشد و مردم بتوانند خوب آن را ادا کنند، به‌ طور قطع می‌تواند روی کاربرد کلمه توسط مردم تأثیر بگذارد. مردم کلمه زیبا را دوست دارند و از آن استفاده می‌کنند.

این نویسنده کودک و نوجوان با اشاره به تأثیر زیبایی کلمه در کاربرد آن توسط مردم بیان کرد: به‌ عنوان‌ مثال به‌ جای «کامپیوتر» کلمه «رایانه» را قرار دادند. اگر واژه معادل‌سازی شده توسط فرهنگستان زبان و ادب فارسی زیبا باشد، توسط مردم به‌ کار می‌رود و به‌ طور طبیعی کلمه زیبا جای خود را سریع‌تر میان مردم باز می‌کند و توسط آنها استفاده می‌شود و رواج پیدا می‌کند.

برخی کلمات ساخته شده دیریاب هستند

‌صابر قدیمی، شاعر گفت: اگر بخواهی کاری را درست انجام دهی زمان انجام آن اهمیت دارد. به طور معمول باید برای هر واژه‌ای پیش از آنکه در بین مردم جا بیفتد، معاد‌ل‌سازی کرد. خیلی ضرورتی ندارد ما به ازاهایی برای  برخی کلمات تخصصی مانند نام بیماری‌ها قرار دهیم. از طرف دیگر برخی تعابیر ساخته شده به عنوان معادل، دیریاب یا دیرفهم است.

وی افزود: هنگام معادل‌سازی باید کلمه درخوری انتخاب کنند تا مردم راحت با آن کنار بیایند. نکته اساسی در معادل‌سازی کلمات این است که هنگام ساخت معادل برای کلمات بیگانه به روح زبان فارسی توجه کنیم. به عنوان مثال از یک سری پسوندها و پیشوندهای زنده و مرده که در زبان فارسی وجود دارد، برای معادل‌سازی بهره ببریم. نمونه این نوع استفاده از ظرفیت زبانی، کلمه «فرهیخته» است که از ظرفیت پسوندی و پیشوندی زبان فارسی در آن استفاده شد.

این شاعر با اشاره به لزوم استفاده خوب از ظرفیت پیشوندی و پسوندی زبان فارسی بیان کرد: در معادل‌سازی برای کلمات به بحث زیبایی‌شناسی و ارتباط برقرار کردن کلمه با مخاطب توجه شود. این مسئله به طور معمول مغفول واقع می شود.

قدیمی ادامه داد: کلمات معادل‌سازی شده توسط فرهنگستان زبان و ادب فارسی یا زیبا نیستند یا تنافر حروف در آن دیده می‌شود. همچنین هنگام معادل‌سازی کلمات اصلا به این مسئله توجه نمی‌کنند که ذهن مردم خالی از تعابیر نباشد یا اینکه کلمه ساخته شده وجوه فکاهه نداشته باشد تا برای مردم بانمک و خنده دار به نظر نیاید.

وی در پایان گفت: از این رو توجه به استانداردهای لازم در معادل‌سازی اهمیت دارد. در برخی از کلمات معادل‌سازی شده کلمه انگلیسی را ترجمه می کنیم. روح زبان فارسی و ریزه های این زبان که متخصصان زبان فارسی به آن توجه دارند و یک مقدار خلاقیت و زیبایی شناسی می تواند رمزی باشد تا کلمه های معادل‌سازی شده توسط مردم به کار‌ رود.