از زنده بودن هیتلر بعد از جنگ‌ جهانی دوم تا منطقه‌ای مرموز به نام مثلث برمودا

هرچه از دوست رسد نکوست به جز شایعه؛

به باور برخی از کاربران فضای مجازی و شبکه های اجتماعی موبایل که عمدتا جوانان هستند، شاید انتشار شایعات و اخبار نادرست بخشی جدا ناپذیر از زندگی این روزهای ما باشد که باید با آن کنار آمد.

به گزارش گروه فضای مجازی باشگاه خبرنگاران جوان؛ در گذشته انتشار پیام های غیر واقعی و غیر رسمی به صورت دهان به دهان منتقل می شد که امروزه با گسترش رسانه های اجتماعی این موضوع سرعت بیشتری یافته و ابعاد تازه تری به خود گرفته است.

به باور برخی از کاربران فضای مجازی و شبکه های اجتماعی موبایل که عمدتا جوانان هستند،شاید انتشار شایعات و اخبار نادرست بخشی جدا ناپذیر از زندگی این روزهای ما باشد که باید با آن کنار آمد اما نباید فراموش کرد که همین اخبار نادرست که به باور برخی صرفا جنبه سرگرمی و گذران وقت باشد آسیب های جبران ناپذیری را به اعتبار، آبرو و زندگی برخی افراد وارد می کند.

شایعات به معنی اطلاعات یا اخباری که به درستی نمی توان صحت و سقم آن را تایید کرد زمانی که در دسترس مخاطب قرار می گیرد به نادرست خبر دسته اول تلقی می شود چرا که عموم مردم در برخورد با چنین پیام هایی کمتر می اندیشند و کمتر خود را برای چک کردن درستی محتوا به دردسر می اندازند. شایعات به آسانی و سریعتر از حد انتظار منتشر می شوند و بازنشر آنها در شبکه های اجتماعی نیز بسیار سریع و گسترده است، ضمن آنکه در فضای مجازی که کنترل مستقیمی بر محتوا وجود ندارد و عملا فرآیند دروازه بانی پیام صورت نمی گیرد، هر کاربر می تواند تولیدکننده محتوا و نشر دهنده آن باشد بی آنکه صلاحیت تولید پیام را داشته باشد.

شایعه سازی

معمولا شایعه در موقعیت های ناهنجار و شرایط بحرانی مانند زمان جنگ و یا حوادث طبیعی به مراتب بیشتر مورد اقبال قرار می گیرد چرا که عدم دسترسی به منابع موثق در کسب خبر آن هم در شرایطی که مخاطبان تشنه دریافت اطلاعات صحیح و تکمیلی دارند بیشتر به شایعه سازی کمک می کند.

شایعات همیشه به طور عمد توزیع نمی‌شوند بلکه در بسیاری از موارد به دلیل عدم دقت در نقل قول یا عدم توجه به جدی یا طنز بودن نوشته و یا در انتقال مطالب از رسانه‌ای به رسانه دیگر دچار تحریف و تغییر می‌شوند. خصوصا با گسترش ابزارهای اطلاع رسانی که هر فردی با یک نصب ساده بر روی گوشی همراه می تواند به راحتی منبعی برای خبری غیر موثق باشد.

در رسانه‌های سنتی، حضور سردبیر یا مسئولیت‌پذیری مدیران، یا وجود یک راهنمای رفتار حرفه‌ای باعث می‌شود که یک نظارت درونی بر خبرها و خروجی‌های رسانه قرار گیرد تا از انتشار شایعات جلوگیری کند. اما در زمانی که هر وبلاگ یا هر اکانت و صفحه در شبکه‌های اجتماعی بدون نظارت دیگری منتشر می‌شود و مستقیماً به مخاطب می‌رسد.

معلوم بودن نام نویسنده، یک عامل بازدارنده در برابر بی‌دقتی یا دروغ است. عموم افراد از گفتن مطالبی که از صحت آن اطمینان ندارند یا توان مسئولیت پذیری درباره آن را ندارند، پرهیز می‌کنند. اما در فضای مجازی هرکس می‌تواند با داشتن هویت غیرواقعی و بدون پذیرش مسئولیت خبر، آن را منتشر کند. ضمن اینکه باید این موضوع را نیز در نظر داشت که افرادی هم هستند که به دلیل اعتقادات یا منافع سیاسی یا اقتصادی یا... در فضای مجازی فعالیت می‌کنند و از دروغگویی ابایی ندارند یا عمداً شایعه‌سازی می‌کنند تا منافع خود را پیگیری کنند. 

به تعداد کاربران اینترنت و شبکه‌ها و صاحبان وبلاگ‌ها، تولیدکننده خبر و مطلب وجود دارد. در میان این همه محتوا در بیان یک واقعیت، وجود روایت‌های غیرواقعی اجتناب ناپذیر است. گاهی به تعداد بینندگان یک اتفاق، روایت‌های متفاوتی از آن واقعه منتشر می‌شود که منطبق با حقیقت نیست. کمی سوء نیت یا تمایل به شوخی یا اشتباه هم اگر چاشنی این روایت‌ها شود یا به اصطلاح یک کلاغ را چهل کلاغ جلوه دهند، باید منتظر فاجعه ای نشست.

اما چه چیز سبب شده است شایعات شبکه ای چنین قدرت غیرقابل رقابتی پیدا کنند؟ وقتی جامعه در شرایط بحرانی قرار می گیرد افکار عمومی عطش فراوانی برای دریافت اطلاعات و اخبار پیدا می کند. در نبود منابع موثق، اطلاعاتی که به نیاز خبری جامعه پاسخ دهند یا در صورت کندی عملکرد آنها، شبکه های اجتماعی قادرند به سرعت شایعات یا اطلاعات نادرست را منتشر کنند و افکار عمومی را تحت تاثیر خود قرار دهند.

شایعه های معروف جهان

حمله موجودات فضایی به آمریکا

در سال 1948 میلادی و در سال‌هایی که جهان به تازگی از جنگ‌جهانی دوم رها شده بود و پیامدهایی آن هنوز مردم جهان را درگیر خود کرده بود، روزنامه مشهور نیویورک تایمز، خبری به نقل از نیروی هوایی امریکا پخش کرد که موجب آشفتگی غیر قابل وصفی در جامعه امریکا شد.

زنده بودن آدولف هیتلر بعد از جنگ‌ جهانی دوم

دومین شایعه مشهور نیز مربوط به دوران پس از جنگ‌جهانی دوم و به خبر روزنامه بریتانیایی دیلی‌ تلگراف مربوط می‌شود. 

ترور استالین به دست یکی از محافظینش

در دورانی که ژوزف استالین دیکتاتور معروف شوروی با مشت آهنین بر بلوک شرق، فرمانروایی می‌کرد، غیبت چند هفته‌ای وی در سال 1951 میلادی باعث شد یکی از رادیوهای متعلق به مخالفان کمونیست‌های شوروی خبر کشته شدن توسط یکی از محافظینش را انتشار دهد.

منطقه‌ای مرموز به نام مثلث برمودا

در دهه پنجاه میلادی و در پی ناپدید شدن شش فروند هواپیمای نیروی دریایی آمریکا، همراه با تمام سرنشینان آنها دراین منطقه از اقیانوس اطلس، چند رادیوی خبری امریکا گزارش یکی از دانشمندان نیروی هوایی امریکا را دراین مورد منتشر کردند. انتشار شایعاتی نظیر کشته شدن افراد سرشناس، آلودگی مواد غذایی، تعطیلی یا ورشکستگی بانک ها یا صنایع مختلف مشتی نمونه خروار است که نشان می دهد به ویژه در شرایط بحرانی، اطلاعات چگونه با هم رقابت می کنند و منتشر می شوند.

در این شرایط دو دسته اطلاعات با یکدیگر در رقابت قرار می گیرند. یک دسته اطلاعاتی هستند که با استفاده از هیجان ها و احساس های مردم روی افکار عمومی تاثیر می گذارند و غالبا منشأ تزریق نگرانی و اضطراب در میان مردم هستند. بازنشر اینگونه اطلاعات در شبکه های اجتماعی به ترس و واکنش های هستریک (Historic ) جامعه دامن می زند چرا که غالبا در گفتگوهای فضای مجازی امکان بزرگنمایی پیدا می کند.

دسته دوم نیز اطلاعاتی هستند که از منابع رسمی نظیر سازمان ها و موسسات دولتی و توسط روابط عمومی ها و رسانه ها منتشر می شوند و سعی دارند با انتشار حقایق و اطلاعات واقعی و صحیح افکار عمومی را آرام یا کنترل کنند. مشکل از آنجا آغاز می شود که واکنش های هیجانی مخاطبان به اخبار منفی، غالبا بر منابع خبری رسمی و مجازی اطلاعات غلبه پیدا می کند. به عنوان مثال خطر شیوع یک بیماری، آلودگی مواد غذایی یا گرانی کالاها قابلیت بالقوه بسیاری برای تاثیرگذاری بر افکار عمومی دارد و دقیقا به دلیل آنکه عواطف و احساسات مخاطبان را تحت تاثیر قرار می دهد با سرعت غیرقابل باوری بازنشر پیدا می کند.

پشت پرده شایعات

اگر چه انتشار اخبار توسط کاربران صورت می گیرد اما گاهی انتشار و برخی اخبار خاص ساخته و پرداخته برخی افراد و یا گروه های معاند است و متن های خاص را با اهداف مختلف در فضای مجازی منتشر می کنند. اخبار غیر واقعی با مضامین سیاسی و اجتماعی بر روی ذهن خوانندگان و کاربران فضای مجازی تاثیر گذاشته و بدون اطلاع از مبنی شکل گیری آن که گاه از خارج از کشور هدایت و منتشر می شود آثار مخربی را بر جامعه می گذارد. انتشار اخبار غیر واقعی آنقدر زیاد است که انتشار اشتباهات و گاف‌های رسانه‌ها تبدیل به یکی از سرگرمی‌های کاربران شده است. 

این در برخی موارد به یک کار جدی تبدیل شده است. مثلا چند وقتی است که چند صفحه در شبکه‌های اجتماعی ایجاد شده که هدف خود را مبارزه با شایعات و دروغ‌های فضای مجازی عنوان کرده‌اند. چنین سایتهایی با عنوان «تکذیب» با هدف جمع‌آوری اخبار تکذیب شده فعالیت می کند. این خبرها فقط مربوط به رسانه‌های دست چندم نیست، بلکه بسیاری از رسانه‌های اصلی نیز از این نمونه گاف‌ها می‌دهند که موجب تمسخر آنها می‌شود. 

واقعیت این است که برای کشف و درک پیامدهای نشر اطلاعات بدون دروازه بانی و کنترل در شبکه های اجتماعی هنوز در ابتدای راه هستیم. این شبکه ها در آینده نشر اخبار نقش پررنگی ایفا خواهند کرد و بدون شک دنیای خبر و خبررسانی را متحول می کنند اما به نظر می رسد در حال حاضر به جای بهتر کردن این دنیا، مشغول تخریب آن هستند.

شناسایی آسیب های شبکه های اجتماعی و تدوین راهکارهایی برای مقابله با پیامدهای ناخوشایند آنها نیازمند همکاری و همیاری پژوهشگران حوزه های مختلف از جمله ارتباطات، جامعه شناسی، روانشناسی و حتی علوم سیاسی است. قدرت و آسیب های شایعات شبکه ای را نباید دست کم گرفت.